Ш.Пүрэвсүрэн: БААБАР, С.БАЯР НАРЫН ӨМНӨӨС ИЧИЖ БАЙНА

-Анх 2006 онд ийм санаа төрж, бичиж эхэлснээс хойш 20 шахам жил өнгөрлөө. Бичиж байгаад зарим нь хэрэггүй юм шиг санагдахаар нь хасч, дахин нэмж бичсээр энэ хүргэлээ. Ном маань ч анхны хэлбэрээсээ танигдахгүй болтол өөрчлөгдлөө. Эхлээд Бал даргын тухай бичсэн юм. Дараа нь энэ талаар олон хүн бичсэн юм чинь хийсэн бүтээснийг нь хүмүүст таниулъя гэж бодсон. Учир нь хойч үеийнхэн тэр талаар мэдэхгүй шүү дээ. Өмнө нь Баабар тэр хүнийг баахан муулсан. Нэг л их том дайсан, монгол орны сүйтгэсэн харгис удирдагч шиг юм заримынх нь тархинд суучихсан. Иймд тэр талаас нэлээд хөндөж байгаад сүүлдээ энгийн хэлбэрээр, бараг уран зохиол шиг уншигдахаар биччихмээр санагдсан. Олон баримт дурдаж, эшлэл оруулах дэмий гэж бодсон. Д.Төрбат зохиолч гэхэд л маш муухай ном бичсэн шүү дээ. Тиймээс “тэд ингэж бичиж болж байхад би өөрийнхөөрөө бичихэд яадаг юм” гэж шийдсэн. Яагаад гэвэл, 1960-аад оны үйл амьдралыг нь би сонсч дуулж, биеэр туулж ирсэн. Соёлын довтолгоо гэхэд өөрийн бие дээрээ үзэж, танилцсан. Хүүхэд байхад бид оо, сойз гэж мэдэхгүй. Хуурай оог сойзон дээр түрхээд бие бие рүүгээ үлээж тоглодог байлаа. Монголчууд ихэнх нь тийм л байсан. Усанд орно гэж мэдэхгүй. Тэр үеэс эхлэн сумын төвийнхнийг хэрхэн шахаж, усанд оруулж байсан. Дөнгөж баригдаж байсан сангийн аж ахуй болгонд, цэцэрлэг, халуун ус заавал бий болгож, 1960-аад оноос монголчуудын байдал өөр болсон. Тэр хүртэл монголчууд эсгий үүдтэй гэрт, тосон дэн ч байхгүй байсан. Ю.Цэдэнбалын хийсэн, бүтээснийг тоочвол хэдэн зуун обьект бий. Тэр болгоныг тоочивч барагдашгүй. Харин монгол хүний оюун санааг хэрхэн өөрчилсөн бэ гэвэл яг энэ үеэс, 1950-аад оны сүүлч, 1960 оны эхнээс эхэлсэн. Жалганд хэдэн малтай ганц хоёр гэр байдаг, хэрэлдэхээрээ нүүгээд явчихдаг ийм л байсан. Үүнийг өөрчилж, хүмүүсийг нийгмийн харилцаанд оруулан би гэдэг хүмүүсийг бид гэж ярьдаг болгоно гэдэг амаргүй. Арай гэж нийгмийн харилцаа бүрдэж, бие биеэ хүндэлдэг, ахас ихэсийг дээдэлдэг, хамт олноо гэж боддог, нэг нь өвдөхөд бусад нь ирдэг болгоно гэдэг соёлт ертөнцөд орж, хүмүүсийн харилцаа өөрчлөгдсөний илрэл. Ийм болж ирж байтал нийгэм дахин задарсан. Одоо дахиад хувиа хичээх үзэл рүү, надаас бусад нь хамаагүй гэх байдал руу ухраад орчихлоо. Хүнийг өөрчилнө гэдэг маш хэцүү. Тэгэхэд бүхэл бүтэн ард түмнийг өөрчилнө гэдэг ямар байх вэ. Хэдэн малаа боддог байсан хүмүүсийг хамтын хөдөлмөрт оруулж, ингэхгүй бол хамт олон бүрдэхгүй, улс орон үүсэхгүй гэдэг сэтгэлгээнд оруулна гэдэг асар том даваа. Энэ талаас нь бодож үзэж, ахин дахин номоо өөрчилж бичсээр ирлээ.

-Одоо миний бичиж буй номыг үзэхэд хоёр зүйл тодорхой харагдана. Нэгдүгээрт, 1960-аад оны Монголын нийгмийн дүр төрх хэрхэн өөрчлөгдсөн, гэрэл цахилгаантай болсон, хамт олон, Социалист хөдөлмөрийн бригад” хэрхэн үүссэн, соёлын довтолгооны зорилгын талаар тодорхой зурагласан. Хамгийн гол нь тэр үеэс бий болсон төлөвлөгөөт эдийн засаг гэдэг зүйл байхгүй болсноос өнөөдөр далайн шуурганд сэлүүргүй яваа завь шиг салхи хаашаа тийшээ явж байна шүү дээ, монгол орон. Өнөөдөр залуус үнэтэй гар утас, ганган хувцастай бол маргааш хамаагүй юм шиг авирлах болж. Гэтэл хүмүүсийн амьдрал, нийгмийн хөгжил ямар учир зорилготой болохыг одоогийн залууст ойлгуулмаар байна шүү дээ.

Ю.Цэдэнбал гуайн хувьд онцлог гурван зүйл бий. 1940-өөд онд намын дарга байхаасаа эхлэн намын үзэл сурталд анхаарсан. Тэр зүйл одоогийн хүүхдүүд сонсоход нэг их хоцрогдсон мэт сонсогдох боловч, нам гэдэг зүйлийн дор эх оронч үзлийг суулгаж өгч байсан. Ард түмнээ бодох сэтгэл сууж байсан. Хөдөлмөрлөхгүй бол чи хэн ч биш гэдгийг ойлгуулж, тархинд нь суулгаж байсан. Тэгээд бүх нийтээр ном уншдаг, бичиг үсэгтэй болсон гэдэг том хувьсгал шүү дээ. Тэр талаасаа нийгмийг авч явах хүч бүрэлдсэн байсан. Сайн хүн гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ. Муу хүн гэж ямар гээч хувиа хичээсэн өөдгүй шуналтай болохыг үзэн ядуулж байсан. Үзэл суртал ийм л байсан. Тэр талаасаа нийгмийн дэвшил болсон. Бид хоёр нийгмийг алгассан гэж үздэг шүү дээ. Боолын нийгэм, капитализмыг алгасч шууд социализм байгуулна гээд орж явчихсан.Үүнийхээ хүчинд тэр үедээ Азидаа тэргүүлэх эгнээнд очсон. Манай улс бүх нийтээрээ бичиг үсэгт тайлагдаж, НҮБ-аас алтан медаль хүртэж байхад зарим орон чадаагүй байсан. Эрэгтэй, эмэгтэй хүнийг ижил тэгш эрхтэй гэж үзэж байсан орон манайхаас өөр байгаагүй. Одоо ч зарим нь тийм л байна. Энэ мэтчилэн нийгмийн хөгжил талаас бид Ю.Цэдэнбал даргын ачаар, нөгөө талаас Орос болон европжсон улсуудыг дагасны хүчинд сэтгэлгээ нь маш хурдан өөрчлөгдөж, хөгжлийн үсрэнгүй зам руу орсон.

-МГУ бол тэр үеийн маш том сургууль байсан, 20 гаруй факультеттэй. Цэдэнбалын Зориг бид хоёр биологи, хөрс судлалын факультетэд нэг байранд хичээллэж байсан. Сүүлд хоёр факультет салсан юм, тэгсэн ч нэг байранд хичээллэж, нэг дээвэр дор таван жил суралцсан. Тэр үед том даргын хүүхэд гээд бид айгаад ойртдоггүй. Ц.Зориг өөрөө оросуудтай нийлдэггүй, шатан дээр ганцаараа зогсч байдаг, зожиг залуу байсан. Уг нь Улаанбаатарт III арван жилийг төгссөн юм билээ.

-Тэгж бичээд байгаа хүмүүсийн өмнөөс ичиж байна. Хүнд хүн чанар гэж байдаг даа, ямар ч үед. Хамт МГУ-д сурч байсан, дараа нь өөрөө аавынх нь нөмөр нөөлгөнд багагүй ажилласан, хэн гэдгийг мэдэх хүн шүү дээ С.Баяр. Тийм байж яагаад хүүг нь үзэн яддаг байна вэ. Баабар ч яах вэ, Бал даргыг элдвээр муулж бичиж хоолоо олж иддэг хүн. Түүнд нь барууныхан их дуртай, тэр номыг нь орчуулж хэвлүүлдэг, Баабарт мөнгө өгдөг. Тэрийг би ойлгож байна, тэр хүний амьдрах арга биз дээ, хөөрхий. Гэхдээ аливаа зүйл хязгаартай байх хэрэгтэй. 1990-ээд оны үед Бал дарга гэж архичин найгаа алдсан өвгөн байсан, тархи толгой нь юу ч санахгүй эргүү болсон гэж бичээд л, тэрийг нь уншсан хүмүүс зугаа болгож яриад л сууцгааж байсан. Одоо нийгэм өөрөөр ойлгодог болсон. Гэтэл дахиад тэр зүйлүүдээ бичиж өөрөө шившиг болж яах нь вэ дээ. Ямар холын хараагүй хүн бэ дээ, Баабар. Одоо зогсох цаг болж гэдгийг ойлгомоор юм. Эсвэл тэр хүнийг муулж доромжлохоор өөрт нь сайхан байдаг юм болов уу, хаашаа юм. Хүн муулахаар баярладаг хүн байдаг шүү дээ. Сүүлд Д.Төрбатын зохиолоор УИХ-ын гишүүн Ж.Мөнхбат кинонцор хийж их ч мөнгө олсон байх, гэхдээ Бал даргыг баахан доромжилсон. Төрөл төрөгсөд нь тэр нөхрөөс kино хийхэд зориулж өгсөн мөнгөө нэхэж авбал таарна.

– Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өнгөрсөн намар есдүгээр сарын 17-нд ирээч гэж урьсан юм билээ. Тэр үед Москвад бие нь тааруухан, эмчлүүлж байсан гэсэн. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас хойшилсон ч гэсэн та ирэх жил хүрээд ирээрэй гэж утсаар ярьсан юм байна лээ. Тэгээд ирэх есдүгээр сарын 17-нд ирэх юм байна. Тэр үеэр ээжийнх нь хураагдсан шагналыг буцаан олгох юм байна гэсэн ойлголттой байж байтал Ц.Зориг маань би одоо очмоор байна гэж хавраас хойш ярьсаар байгаад сая хүрээд ирсэн. Манайхны нутгаа санадаг, яардаг сэтгэл түүнд байна. Ирэх ёстой урилгынх нь хугацаа бол энэ намар буюу есдүгээр сард юм. Одоо удахгүй буцна. Тэгээд намар дахиж ирнэ гэсэн.

– Очиж байгаагүй юм билээ. Сая би Ц.Зоригийг баахан ятгасан юм “Аавынхаа төрж өссөн нутаг Увсын Давст суманд очиж үзээч” гэж. Намар явна гэж байна лээ. Мань хүн орчноос таслагдсан ертөнцөд өссөн, нэлээн зожиг. Харин ах Владиславтай нь би МАХН-нд хамт элсч байлаа. Тухайн үед “Де факто” Д.Жаргалсайхан бид хоёр МГУ-д Сүхбаатарын цалинтай оюутнууд байсан юм. Ж.Бямбадорж манай үүрийн дарга байсан. Тэгээд та хоёр онц сурч байгаа дээрээ, мөн энд байх үедээ намд элсчих. Төгсч очоод намд элсэнэ гэвэл мөдгүй шүү гэж ятгасаар бид хоёрыг хойно байхад намд элсүүлсэн. Владислав бид хоёр намын гишүүнээр жинхлэх хурлаар Элчингийн намын хороон дээр хамт орж танилцаж байлаа.

-СЭВ-ийн Монголыг хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. Ямар ажлууд шийдэж байсныг би сайн мэдэхгүй. Ямар ч байсан Да.Ганболдын аавтай хамт тэнд ажиллаж байсан юм даг.

-Ю.Цэдэнбалын бүтээн байгуулалтын талаар би нэлээд зүйл цуглуулсан байсан. Түүнийгээ тодруулж асуулаа. Илэн далангүй ярихгүй юм. Бас их айдастай, үүнийг хэлбэл буруудах болов уу гэсэн бодол тархинд нь шингэсэн шиг байна. Миний хамгийн гол олж мэдсэн зүйл бол Дарханыг анх байгуулахад хэрхэн чармайж хөөцөлдөж байсан талаар, тэр нь ямар ач холбогдолтой байсан тухай нэлээд яриуллаа. Тэр үед энэ асуудлыг улсын нууцын хэмжээнд авч үздэг байсан. Одоо бол айхтар юм болохгүй байгаа биз дээ гэж байна лээ. 1960 оноос хойш Дарханд төвлөрсөн суурин байгуулах ёстой гэсэн бодол Бал даргын толгойд сууж л дээ. Тэр үед Хятад, Оросын харилцаа муу. Хятадууд Орос руу Амур мөрнөөр өнгөлзөж, Монгол руу хэзээ мөдгүй ороод ирж мэдэхээр хурцадмал байдалтай байж. Тэр үед гол хүч, цохилт ирлээ гэхэд эсгий гэртэй дөнгөж үүсч байсан Улаанбаатрыг арччихад өөр төвлөрсөн удирдлага гэж байхгүй учраас хоёр дахь том хотыг сүлжээн дээр байгуулах нь зүйтэй гэж Дарханыг байгуулахыг хурдавчилсан юм билээ. СЭВ байгуулаад, тэр холбоонд Монгол Улсаа оруулж авч байгаад бодлогоор хот байгуулсан. Дархан хот маш хурдан боссон нь тийм учиртай. Тэрийг сая Ц.Зориг ярьсан. Тухайн үедээ улсын нууц байж. Дархан хотыг байгуулахад бүх материал шохой, хайрга, элс, цемент нь хажууд нь байсан. Тэр болгоныг нарийн тооцоолсон байгаа юм. Тэгээд цахилгаан эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ нь Улаанбаатарт биш Дархан хотод төвлөрсөн. Хэрэв Дархан тэгж хурдан босоогүй бол бид Эрдэнэтийг тийм хурдан хөл дээр нь босгож чадахгүй байсан юм билээ. Гол суурь нь Дархан байсан учраас Эрдэнэтийг маш хурдан байгуулсан.

-Ю.Цэдэнбал академийг үүсгэн байгуулагч Т.Жамбалсүрэн багш бид хоёр Ц.Зоригийн хамт Дархан, Эрдэнэтээр очсон, би орчуулга хийж явсан юм. Эрдэнэт музейдээ Ю.Цэдэнбал даргын танхимыг байгуулсан юм билээ. Түүгээр орлоо, тэнд байдаг маршалын хөшөөнд цэцэг өргөж хүндэтгэл үзүүллээ. Дарханд Ю.Цэдэнбалын нэрэмжит гудамж байдаг, мөн хөшөөнийх нь суурийн шавыг тавьсан. Тэр хөшөө босвол маршал хувцастай цор ганц хөшөө нь болох юм.

-Маршалын хувцас тийшээ гарчихсан байна гэдгийг Ц.Зориг өөрөө ярьж байна лээ. 1990-ээд онд НАХЯ хамаг хөрөнгийг нь хурааж авсан. Юу авсан талаарх протоколыг би үзээгүй. Сүүлд 1990-ээд оны сүүлээр Бал даргыг ирэхэд Төв хороо, НАХЯ байраа сулла гэж шахсан. Тэндээс өмсч байсан хэдэн хуучин хувцас, цөөн ном авсан. Тэрийг нь манайхан бас шалгаж, нэгжээд гаргасан гэдэг. 10 мянган номтой гэрийнх нь номын санг хэн хаашаа нийлүүлсэн нь тодорхойгүй, алга болчихсон юм билээ. Ер нь ховор чухал зүйлүүд нь хулгайч нарын гараар орсон байх.

-Намайг ЗХУ-д аспирантурт сурч байх үед Бал дарга Москвад гэрийн хорионд байсан. Би Увсын хүн л дээ. Зуны амралтаар гэртээ харихад аав минь “Чи очиж Бал даргын биеийг асууж байна уу” гэлээ. “Тэр чинь тусгай хамгаалалттай, юун над шиг хүнийг оруулах билээ” гэхэд “Битгий худал хэл, албан тушаалаас нь буулгаж гудамжинд гаргаж хаясан тэр хөгшнийг одоо юу гэж хамгаалах вэ. Чи өөрөө санаачилга гаргаж очихгүй байна” гэж загналаа. Хөдөөний хүн нарийн учрыг мэдэхгүй болохоор болох юм шиг санаа биз. Ингээд би намар сургуульдаа очихдоо аспирантурт хамт сурч байсан Увсын Даваахүү гэж залуутай энэ тухай ярилаа. Тэр үед Бал даргын дүү, Худалдааны яамны дэд сайд байсан Ю.Аюуш гэж хүний охин А. Буянтөгс гэж бүсгүй бидэнтэй хамт аспирантурт сурч байсан юм. А.Буянтөгс Бал даргын гэрт А.И.Филатовагийн гар дээр өссөн болохоор хааяа гэр рүү нь очно. Ирэхээр нь бид юу болж байгааг асууна. Нэг удаа очоод ирэхдээ “Цаадах чинь солиорох гэж байх шиг байна. Цаас өгдөггүй болохоор Элчин сайдын яамнаас оруулсан сонингийн зах дээр хуучин монголоор “Чи гэртээ харь. Чи гэртээ хариач” гээд дүүрэн эрээччихсэн уйлаад сууж байна” гэлээ. Тэрийг сонсоод дотор нэг юм огшоод явчихсан. Орой нь хэдүүлээ бөөгнөрч суугаад Даваахүүдээ хэллээ “Ер нь оргуулбал яадаг юм. Чи Тэсээс азаргаар адуу тууж ирдэг гээд байсан биз дээ. Би Кызил рүү онгоцонд суулгаад явуулъя. Чи цаанаас нь тосч аваад хил гаргаад Давст сум руу хүргээдэх. Цаашаа өөрөө учраа олог” гэлээ. Өнөөх маань онгироод “тэгье” гэж байна. Ингээд оргуулах төлөвлөгөө боловсрууллаа. Тэр үед Улаан-Үд, Кызилээс цааш хил чөлөөтэй, тор татдаггүй. Кызил рүү гэхдээ гадаадын хүн явуулахгүй, Оросын паспортаар билет аваад явчихна. Онгоцонд суухад паспорт харахгүй. Би олон удаа тэгж хүн явуулж өгч байсан юм. Бал дарга паспортгүй юм гэнэ лээ, би аргалаад явуулъя гэлээ. Дараа нь оргуулсан гэж шоронд орвол ч орно биз гэж зориглолоо. А.Буянтөгс хэлэхдээ Бал даргыг 14:00 цагт хар 24-т суулгаж Лениний ууланд салхинд гаргадаг. Цааш нь эмнэлэг оруулж үзүүлээд гэрт нь хүргэдэг. Унааг нь улсаас өгдөг гэсэн юм. Комиссарууд нь байхдаа гаргадаг байсан. Тэднийг буцсанаас хойш хааяа А.Буянтөгс очиж гаргадаг байсан ч хичээлтэй учраас амжихгүй болсон. А.И.Филатова гуай ядраад биеэ даахаа байсан. Сүүлийн үед нэг орос авгайг хөлсөлж, тэр хүн Бал даргыг сугадаж машинд суулгаад өдөрт нэг удаа салхинд гаргах болсон юм билээ. Бид салхинд гарах үед нь амжуулж оргуулахаар тохирлоо. 14:00 цагаас өмнө Лениний уулны орчим очоод хүлээж байтал хар 24 давхиж ирээд цагаан цувтай хүн буугаад сандал дээр суун сонин уншаад үлдлээ. Би дотроо НАХЯ-ныхан одоо болтол дагана гэж баймгүй юм гэж бодож суулаа. Удалгүй бас нэг хар 24 давхиж ирээд орос авгай бууж, Бал даргыг сугадан машинаас буулган ойролцоох сандал дээр суулгалаа. Тэр өдөр их салхитай байсан юм, Бал даргын цагаан үс сөрвийтөл хийсээд өрөвдмөөр. Лениний уулын Москва руу харсан тавцан руу гарахаар нь дөхөж очоод мэндлэхэд өөдөөс “Чи чинь аль нутгийн хүүхэд вэ” гэж байна. Ерөөс хүнтэй таарахаараа асуудаг үг нь тэр. Тийм болчихсон гэж А.Буянтөгс хэлж байсан юм. Би Увсынх шүү дээ, та манай аавыг таних уу гэхэд “Өө, чи Увсынх юм уу” гээд ярьж байснаа дахиад “Чи чинь аль нутгийн хүүхэд билээ” гээд л асуух юм. Юмаа мартаж, санадаг, эрүүл мэндийн байдал их дор орсон байсан даа. Нэг мэдэхэд өнөөх цагаан цувтай хүн бидний хажууд ирээд зогсчихсон байсан. Далдаас туршдаг, тагнаж чагнадаг нь хэвээрээ байгааг би тэгэхэд л мэдсэн. Бал дарга бол өөрөө тэрийг мэдэхгүй байсан байх. Ингээд тэр хүнийг оргуулах төлөвлөгөө маань лөөлөө юм байна гэдгийг би ойлгосон. Очоод Даваахүүдээ ч хэллээ. Бидний мөрөөдөл хийрхлээс хэтрээгүй. Оролдсон бол буудуулж алуулаад дуусах байсан байх. Хожим 1995 оны үед би сэтгүүлч Б.Золбаяртай хөдөө замд хамт явахдаа энэ дурсамжаа ярьтал “Та бичээд өг” гэснээр “Өдрийн сонинд” гарч байсан юм.

-Анх тэр байранд Ерөнхийлөгч П.Очирбат “Би орно” гээд хамаг юмыг нь гаргаж хаясныг бодохоос дургүй хүрдэг юм. Хүн нь амьд байхад байрыг нь суллуулаад орж байсан. Дараа нь тэр байрыг Японы компани авч хэдэн жил үйл ажиллагаа явуулж замхруулсан. Сүүлд төрийн мэдэлд авсан. Тэр байр улсын өмч биш. Маршал Х.Чойбалсангаас Ю.Цэдэнбалд бэлэглэсэн байр. Анхны эх сурвалжийг тодруулбал маршал Х.Чойбалсанд оросууд бэлэглэсэн. Дайны дараа орос цэргүүдийн барьсан барилга. Ардчиллынхан 1988 онд Бал даргыг ирэхэд гэрээс нь хөөж гаргаад шүүхийн, тогтоол шийдвэргүйгээр байрыг нь суллуулж авсан. Орост байхдаа байсан байрыг ч хураагаад авчихсан юм билээ. Ю.Цэдэнбалыг шахаж, . Монголын төрөөс холдуулах, Орос руу цөлөх бүх үйл ажлыг Горбачев гардан удирдсан. 1991 онд Орост нас барахад нь Да.Ганболд “Тэрний шарилыг авчирч яах юм, тэнд нь л үлдээнэ биз” гэж байсан гэдэг. Гэтэл Монгол Улсаа шинэчилсэн, улс орныхоо тусгаар тогтнол, хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлыг баталгаажуулсан, БНМАУ-ын далбааг НҮБ-ын байранд мандуулсан, эх орныхоо их бүтээн байгуулалтыг эзэнгүй тал дээр цогцлоож, их Сталинд бараалхан, Хрущевтай дотносож, Мао Цэ Дунтай гар барьж, Брежневтэй тэврэлдэж, Горбачевыг өөртөө бараалхуулж явсан хүн Монголын түүхэнд ердөө ганцхан шүү дээ. Дахиад ийм удирдагч төрөхгүй. Ц.Зоригийн ганц хүсэл бол аавынхаа гэр музейг байгуулах юм билээ.

– Маршлын эдэлж хэрэглэж байсан зүйлээр үзэсгэлэн гаргахад сэлэм, хувцас, тамга бас бус зүйлүүд тавигдсан байхыг харсан. Тэр зүйлүүд одоо ч байгаа байх. Нэгэнт гэр музейг байгуулаад хүмүүс гар дээрээ байгаа эд зүйлийг авчирч өгөөч гэхэд монголчууд сайхан сэтгэлээр авчраад өгөх байх. Цагийн салхи ороо бусгаа үед маршлын эд зүйлүүдийг хулгайлсан, авсан хүмүүс ч гэсэн ичээд буцаагаад өгөх байлгүй дээ.