НОЁДЫН ТӨР ӨНГӨРЧ, АРДЫН ТӨР МАНДСАН ЭРИН

Манай ард улсад гурван төрийн нүүр үзсэн өндөр настан хүн олон бий. Ардынхаа төрийн сонгуульд ач үрээ дагууланхан очиж, даян олныхоо хайр халамж, итгэл найдварыг хүлээсэн, нутаг усныхаа олны халуун сэтгэлээр нэр дэвшсэн хүнийхээ төлөө саналаа өгч, улс ардынхаа хэтийн их хөгжлийн төлөө сонгогч олныхоо хүслийг ширхэгчлэн биелүүлээрэй гэж сонгуулийнхаа хуудсыг санал хураах хайрцагт хийхэд тэр өндөр настнууд юутай баяртай байдгийг өгүүлээд ч яах вэ. Орон даяар сонгуулийн өдрийг баярын өдөр болгож, саруул талын малчин ардууд сайхан гоё хувцсаа өмсөж, мориныхоо сайныг унан, сонгуульд орно гэж даяараа санал нэгтэй, бүгдээрээ зориг нэгтэй байдаг нь бахтайяа. Урьдын харгис хоёр төрийн сонгуулийн нэр дуулсан хүн нэг хэсэг бий боловч, чухам юу байсны нь сонсоогүй хүн, эрхт төрийн энэ үед олон бий. Ардын төр мандсан энэ цагт сонгуульд оролцогсод, ноёдын өнгөрсөн төрийн байдлаас цухас мэдвэл, урьд одоогийн байдлыг зэрэгцүүлэн бодоход сонин болов уу? гэж, түмнээр түшүүлсэн, олноор оройлуулсан ардынхаа эрхт төрийн төлөө учрал төгс түмэндээ өнгөрснийг эргэн үзэж одоогийнхоо хөгжилд сэтгэл баярлаасай гэж өгүүлэх нь:

“Тэнгэрийн бошгоор цагийг эзэлсэн хаан хуанди” гэж бараг гурван зуу шахам жил цоллуулж байсан манж хааны дайчин гүрэн төрийн эцэслэх сүүлийн үед, сонгууль явуулах гэж үүсгэн оролдоод унтарсан нэгэн зүйл бий. Тэрний баримт нь, манай улсын хуучин дансны газар манж, Монгол, хятад гурван үсгийн баримт бичиг сөхөн үзвэл гардаг. Одоогийн зохиолч хүн гар хүрээгүй сонин юм гэж үзвэл зохих тэр бичиг баримтыг үзэхэд улаан шугамт бичгийн олон мөрийн завсраар сүүдэр наадмын зураг шиг сонин байдал харагдах мэт, тэр үеийн түмэн түмэн явдал, түүх үзсэн хүний сэтгэлд ордог билээ.

Ядуу ард олон, нууц эчнээ самуун тэрслүү нийгэмлэгт элсэж байна. Хүн ард даяар тийнхүү сэтгэл урваж самуун болбол, хэн бидэнд ард олны нийлүүлэн гүйцэтгэдэг үүргийг гүйцэтгэх вэ? гэж дайчин гүрний хаан төрийг бат болгох гэж сандарсан нэг хүний бичсэн үг нь, арван есдүгээр зууны хоёрдугаар хагаст махан уул, цусан далай урсгаж, европын хөрөнгөтөн улсын харгис этгээдийн тусламжаар арай чуу гэж хятадын тариачны тайвангуудын үлэмж их хөдөлгөөн бослогын далайцаас сүрдэн тэвдсэн байдал тэр үгэнд мэдэгдэж байгаа юм шүү.

Ардын хөдөлгөөний сүрд сандрахдаа, хэмжээт эрхт ёс тогтоон, сонгууль хэрэглэнэ гэсэн манж хаан феодалуудын тэр сандрангуй бичгийн мөр завсар хоорондоос нь тайвангуудын баатар удирдагч Ли Сючений сүүдэр үзэгдэх шиг санагддаг. Дээр цагт дотор газар явсан гэж сонин юм ярьдаг жинчин өвгөд хүртэл тэр тариачин ардын их бослогын баатар их жанжныг бахархан дурддаг сан. Бослого нь дарагдаад ганц Нанжин хотод гурав хоногийн дотор бум гаруй ард хядуулж, манж сайд Зэн Гофань, баатар Ли Сюченийг амь хэлтрүүльюү гэж гайхан тээнэгэлзэж байх үес Ли Сюченийг байцааж байсан тасалгаанд түүний тариачин цэргийн баригдсан хоёр хүнийг оруулж ирэхэд, дайсны эрүү шүүлтэд эрстсэн баатраа хараад, цус нөжөө цувруулан тамлуулсан тэр хоёр босогч, жанжныхаа өмнө хүндэтгэн сөгдсөнийг үзээд, манж феодалууд, энэ Ли Сючен, бидний гарт орсон мөртөө ард олны сэтгэлд ийм хайртай хүндтэй бол, амь хэлтрүүлбэл аюултай хүн байна гэж сүрдэн Ли Сюченийг цаазаар аваачсан гэдэг тэр бүгд нь, Бадаргуулт төр хааны үеийн шинэтгэл сонгууль явуулна гэсэн бичиг баримт үзэхэд санаанд ордог.

Эрх чөлөөгөө олсон хятадын ард түмэн, одоо Ли Сючений баатар зоригтойг бахархан дурсаж, манай өвгөд ер гарсан настнууд ч шагшин гайхаж, манжийн харгис төрийн балар балмадыг шагшин дурддаг билээ. Бадаргуулт төр гэдэг хаан, олны хөдөлгөөнд сандарч, урьдах Тайвангийн бослого дээр дарагдсанаас хойш түмний хилэн хорсол тасраагүй улам занан байхад аргагүйдэхдээ шинэтгэл бодлого гэж арга үүсгэсэн. Тэр үед хүрээнд суусан зарлигийн манж амбан, шинэтгэл явуулах бичиг заавар авч “ард олны үүргийг гүйцэтгүүлэх” учир, түмнийг төлөөлөх өөрийн талын хүнийг бэлдэж авах гэж, аль ч үзэлгүй бөөрөнхий, нэр ашиг бодох зусарч этгээдийг бүртгэж байсан гэдэг.

Цалин пүнлүү, хэргэм тушаал дэвшихийг хүсэгч зусар бялдууч ноёд түшмэд, одоо л мандах улирал ирлээ гэж амбан сайдын босгын өмнө нүүр тал олох гэж өрсөлдөн тэмцэлддэг байжээ. Олны нэр барьж, дайчин улсын хуралд нэр дэвших гэсэн зусар бялдууч түшмэлийн горь нь зуун өдөр өнгөрөхөд бүрмөсөн тасарч, баруун зүгийн хөрөнгөтөн улсын жишээгээр үндсэн хуультай болж, манж хааны төрийг шинэтгэж бататгах гэсэн оролдлого үүссэн нурсны нь ч дайчин гүрний зах муж болсон ар Монголын ард түмэн, нэр сонсох төдийгөөр өнгөрч, нэг хэсэг ноёд түшмэд зуу хоногт зулгаа барсан төдийхнөөр өнгөрчээ.

Төрийн сонгууль гээд сураг гарч унтарсан нь тэр гэж хууччуулын ярьдаг нь тэр билээ. Хоёрдугаар удаад улсын хуралд төлөөлөгч сонгож дэвшүүлэх гэж автономитын үед баахан бужигнаж гарсан нь, дээд доод хурал гэж байгуулсан зүйл болно. Дээд хуралд хамаг суудлыг ноёд феодал эзэлж, доод хуралдаа “ард олныг” төлөөлсөн хүнийг оролцуулан, тэдний саналыг дээд хурал хүлээн авах эсэхийг мэддэг байсан нь, олны нэр зээлдэн, өөрийнхөө ашиг хичээгч феодалын арга байжээ.

Автономитын үеийн доод хурал түшмэл тайж нараар бүрдээд түүнд жинхэнэ малчин ард нэг ч оролцсонгүй. Түүгээр ч үл барам, түшмэл дотроос тэр үедээ дэвшилт үзэлтэй ганц нэг хүн байвч гаргасан санал нь явцгүй, маргалдан хуралдаад, нэр муутай доод хурлаас дээд хуралд очсон санал нь дарагддаг байсан билээ. Улсын хуучин дансны газар үзвэл, өртөөний албыг устгаж морин өртөөний оронд авто өртөө байгуулъя гэж доод хурлын дэвшилт үзэлтнээс санал гаргаж, сангаас тариалан эрхэлж малын тэжээлд хэрэглэх гэх зэргийн сонин санал гараад дарагдан байсны баримт бичиг өдий төдий байдаг нь “Олноо өргөгдсөн” гэдэг цолтой богд хааны феодал засгийн үед улсын хурал гэдэг нь, чухам хэний ашиг тусыг эрхэм болгодог нь нүд чичим илэрхий.

Ардын төрийн улсын Их Хуралд нэр дэвшсэн депутатын байдал үнэхээр манай ард улсын ардчилсан шинжтэйг түмэн зүйлээр дурдаж болох боловч, төрийнхөө төлөө сэтгэлдээ зохисон шилдэг сайчуулаа дэвшүүлэн сонгодог бидэнд жишээ таташгүй илэрхий боловч, ганц зүйлийг дурдмаар байна. Тавин таван оны намар Хөвсгөлийн Хатгал дахь галт онгоцны буудалд очиж Хөвсгөл далайгаар явах гэж гадаадын нэг эрдэмтэнтэй явтал талд настайвтар нэг эмэгтэй хүн, нэлээд хүнд чемодан үүрээд, бидний очих чиг рүү алхаж явсан билээ. Тэргэнд зай байна. Машин дааж ядах юм биш, бас настай хүн байна гэж суулгаад явахад, замдаа тэр авгайгаас хэн хүн хаа зорин явааг асуухад галт онгоцоор Турт хүрч, тэндээс мал баазад хүрнэ.

Мал туусан хүнд олгох мөнгө авч яваа, Улсын Их Хурлын Депутат аа гэж билээ. Надтай явсан тэр гадаадын эрдэмтэн их л гайхаж, танай Улсын Их Хурал гэж үнэхээр түмэн ардын их хурал юм байна. Улсын Их Хурлын депутат хүн ингэж, чемоданаар дүүрэн мөнгө үүрээд, хэдэн километр явган явж, энгийн малчин ардад олгох мөнгө хүргэх гэж явааг хөрөнгөтөн улсын хүн сонсвол итгэхгүй, далан худалч гэж намайг хэлэх байх.

Нүдээрээ намайг үзсэн гэхэд, хөрөнгөтний эрдэмтэн ч хэлбэл итгэхгүй зүйл шүү гэж билээ.

Ардын төрийн дээд эрхийг барих Улсын Их Хуралд ардынхаа дундаас гарсан, түмэн олонтойгоо ийм л хэлхээ холбоотой, эгэл жирийн байдалтай, жинхэнэ ардын депутат гэж ийм л байдгийг та номдоо бичихдээ, хөрөнгөтний улсын хүн олж таны номыг сонирхон үзвэл, Монгол ард улсын шинжийг цагаан талд санамсаргүй бидэнтэй тохиолдсон ганц энэ эмэгтэй депутатын байдлаар ч гэсэн, ардын төр ноёдын төр хоёрын ялгаа нь хэнд ч гэсэн сайхан харагдана даа гэж явснаа энд дурдмаар санагдлаа.