ШИНЭ ДАЙН

    -Худлаа гэхээсээ өмнө бид дайны тухай хуучин төсөөллөө эргэж харах ёстой юм. Дэлхийн нэгдүгээр дайн фронтын шугам дээр дээр өрнөж цэргүүд сум тусах газраасаа буудалцаж байлаа. Дэлхийд гарсан анхны дайн ч энэ биш л дээ, тэгж л нэрлэсэн болохоос. Магадгүй юм, том дайн болж байгааг дэлхий даяараа мэдэрсэн анхны тохиолдол энэ байх. Гэтэл дэлхийн хоёрдугаар дайнд пуужин, нисэх онгоц өргөнөөр хэрэглэх болсноор фронт ар талын ялгаа арилж эхэлсэн.

      Харин орчин үеийн дайнд заавал буудалцах албагүй. Оросын түрэмгийллийн эсрэг Украйны хийж байгаа дайн буюу нэг талаасаа давшаад л, нөгөө нь хориглоод, тэгснээ ухраад байгаа тулалдаан бол өнгөрсөн технологийн сүүлчийн тайз байх болов уу? Энэ дайнтай хамт өнгөрсөн үеийн тулааны зэвсэг, эзлэн түрэмгийлэх улирсан арга, хэдэн мянган турш байсан “Их гүрэн” уламжлалт ойлголт цөм ээлж халаагаа өгч таарна. Дайн, түрэмгийлэл, Их гүрэн алга болно гэсэн үг биш л дээ. Тэдгээрийн тухай уламжлалт ойлголт л төгсгөл болно гэсэн үг.

     Түүнчлэн, Орос-Украйны дайнаас бидний авах нэгдүгээр сургамж бол “Ямар ч том гүрнийг авилга л иддэг” тухай хичээл юм. Дэлхийн бодлого тодорхойлж явсан энэ гүрнийг айлынхаа хүүхдийг ч шоглож хүчрэхгүй болтол туйлдуулан, дотроос нь идсэн зүйл бол авилга. Хоёрдугаар сургамж бол “Нэг хүчирхэг хүний гарт орвол авилга устана. Шударга ёс тогтоно. Хүчирхэг гар үгүйлэгдэж байна” гэх бодол санаа төөрөгдөл байсныг хэлж байна. Ийм тохиолдолд авилга арилдаггүй “Хүчирхэг” хүний талынхан хяналтгүй, хэнээс ч айхгүй бас хэмжээгүй иддэг. Тийм их идэлтийг Орос шиг том гүрэн ч дааж чадахгүй нурдаг болохыг харлаа. Оросууд өөрсдөөсөө олон дахин жижиг Украйныг дийлэхгүй байгаа юм биш, авилгаа дийлэхгүй нурж байгаа юм шүү дээ.

      Харин бид хоорондоо хэрэлдээд, “тэр идсэн, энэ уусан, тэд нүүрсчин” энээ тэрээ гээд хэрэлдээд байгаа нь ямар ч байсан Орос шиг авилгадаа идэгдэхгүйн баталгаа. Хоорондоо зодолдох нь зарим үед тусгаар тогтнолоо хамгаалах арга болдог ?! За, энэ ч жич сэдэв тул орхие.

     Дайн гэхээр заавал фронт нээж тулалдах, буудалцах албагүй болжээ. Түүнчлэн дайны шарх гэдэг бол сум, бөмбөгнөөс үүдсэн, цус нөж гоожсон ил юм байхаа ч бас больж. Дайнд амиа алдана гэдэг нь буудуулж, эсвэл сум бөмбөгөнд өртөн нас барах төдий байдаг үе ч дуусчээ.

     Орчин үеийн дайн түрэмгийлэл улсынх нь газар нутаг руу биш харин иргэнийх нь тархи толгой руу довтолсноор эхэлдэг болсон. Ялангуяа, дарангуйллын дэглэмтэй улс гүрний зүгээс ардчилсан тогтоцтой хөршүүд рүүгээ ийм довтолгоо хийх нь их хялбар болсон гэх. Өөрөө хэлбэл, хөрштэйгээ дайсагнахдаа үндэстнийх нь бахархал болсон хамгийн ариун нандин зүйлсийг зэвсгээ болгон авдаг. Ардчиллыг нь ашиглан ардчиллыг нь унагах технологи. Бурхан багшийнх нь дүрээр сүмд нь орж түймэр тавих энэ тэртэй төсөөтэй ч юм уу?

     Ер нь хүн төрөлхтөнд нэг том төөрөгдөл байдаг нь ад чөтгөрийг төсөөлөхдөө гаргадаг алдаа. Бид түүнийг дүрслэхдээ төсөөлж чадах хамгийн муухай дүрийг ашиглаж гэнэддэг. Хорлох гэж ирсэн амьтан юу л боллоо гэж “Хорон муу санаатан” гэдгээ духан дээрээ бичээд явах вэ дээ! Шашныг хөнөөх гэсэн этгээд байлаа гэхэд, наад зах нь сүм хийдэд саадгүй нэвтрэх хэмжээний өмсгөл зэхэж таарнаа даа. Дэргэдээсээ жишээ авахад, энэ хадгаламжийн хоршоогоор луйвардагсад, койн гарган залилагч нар ямар сайхан ялдам инээмсэглэл, сэтгэл татам хөөрхөн ааштай байлаа даа, айн?

     Тэр мэтээр, ямар ч ард түмэнд ариун сэдэв, ариун дүр байдаг. Жишээлэхэд, “ардчиллын төлөө тэмцэгч”, “эх оронч”, “унаган байгалиа хамгаалагч”, “Газар шороогоо гэсэн нэгэн” гэх мэт үйл хэргийг нь эсэргүүцэхийн аргагүй баатрын дүр байх жишээний. Тэдний хэлж байгааг эсэргүүцвэл, “эх оронч биш”, “байгаль дэлхийгээ сөнөөхийг хүсэгч” болж харагдах учраас үнэнийг мэдэж байгаа сэхээтнүүд хүртэл үгээ хэлэхээс хулчийдаг. Ганц нэг нь зориглож гэмээнэ, олон түмнийг тийш турхирна. Үймэрсэн олон уураа гаргахыг бодохоос биш учрыг тунгаах завгүй. Түрэмгийлэгчид ийм л “эерэг” дүрийг сонгох нь олонтаа. Монголыг ялагдуулахад чиглэсэн хамгийн том операци ямар нэртэй байлаа гээд бодохоор, базарваань! Орчин үеийн дайны логик юу гээд байна гэхээр “Хэн танай эдийн засгийн тусгаар тогтнолын эсрэг байна, тэд танайд аль хэдийнэ дайн зарласан” хэмээн өгүүлэх ажээ.

     Өмнөх дайнд нөгөө талынхаа үйлдвэр, аж ахуйн газар, эдийн засгаа тэтгэдэг эх үүсвэрийг нь бөмбөгдөх, пуужингаар харвах зэргээр сүйтгэн дайснаа туйлдуулдаг байж л дээ. Орчин үед “эх оронч”-ийн багтай хорлон сүйтгэгчдээр нь бүтээн байгуулалтыг нь гацааж, эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг нь царцаалгаж,эдийн засгийг туйлдуулна.

      Дайснууд бөмбөгдөгч онгоцоо хэмнэнэ, пуужин бөмбөгөө хэмнэнэ. Хамгийн гол нь хэн хорлоод байгааг мэдэхгүй өнгөрнө. Хуучин цагт, дайны цаад учрыг мэдэж байгаа, эдийн засгаа аврах алхам хийж эх орноо хамгаалж яваа хөвүүдийг нь дайсан хамгийн түрүүнд онилж устгадаг, олзлон хулгайлдаг байв. Орчин үед тэгэхээ больж, эх орноо цээжээ хамгаалсан шилдэг хөвүүдийг нь өөрсдөөр нь алуулж, өөрийнх нь шоронд хийлгүүлдэг өөр технологи хүртэл гарч. Ярих ч юм биш.

     Яг ийм утгаараа манай улс орчин үеийн “дайн”-д аль хэдийнэ татагдан орж, довтолгооны хохирлыг удаа дараа амссаар байна. Монгол орон эдийн засгийн дайнд нэрвэгдэж эхэлснийг гадны судлаачид аль 2010-аад оноос бичснийг бид харсан даа. Бид байлдаж байна. Талбайд дахь жагсаал, “нүүрсчид” илэрсэн гээд олон том тулаанууд өрнөж байна. Ард түмний уур хилинг жолоодохын төлөө жинхэнэ байлдаан цаана нь өрнөж, зарим нь илэрхий харагдана.

    Тусгаар тогтнолыг мөнгөгүй олж авч болох ч мөнгөөр хамгаалдаг. Яг л мөнгөгүй хоёр хүн гэрлэж болох ч гэр бүл цааш нь авч явъя гэвэл мөнгө олох хэрэгтэй. Хайр дурлал мөнгөгүй эхэлж болох ч хайр дурлалаа цааш нь авч явъя гэвэл мөнгө хэрэгтэй. Тэр мэт. Манайхан “Хил хэл, мал гурав”-тайгаа байхад алзахгүй гэж ярих дуртай. Энэ гуравтайгаа байхад бас л мөнгө хэрэгтэй. Ядаж хилээ хамгаалж байгаа хүндээ хоол унд, цалин цавуу өгдөг юм байгаа биз дээ.

     Бидний сайн мэдэх “Тунгалаг тамир” киноны Дулмаа байна даа. Эдийн засгийн хувьд Итгэлтээс 100 хувь хараат Галсангийн эхнэр байхдаа нөхрийнхээ ёс төдий гэргий, харин ивээн тэтгэгчийнхээ албан ёсны нуудгай байдаг. Харин цахиур Төмөртэй суугаад тэр хараат байдал арилж, жинхэнэ тусгаар тогтносон гэргий болдог доо. Ариун журамт Долгор хүртэл ивээн тэтгэгч Итгэлтийг гомдоохын оронд нөхрөө гомдоох сонголт хийдэг. Хувь хүний ч, улс орны ч эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын баталгаа нь эдийн засаг. “Мааний мааний байхгүй бол Маани бадмихум”

     Тэр мэт гэснээс, улс орныг мөнгөгүй ядуу болгоход чиглэсэн алхмууд хийгээд байна гэдэг бол аль хэдийнээс довтлоод, аажим аажмаар эзлээд л байна гэсэн үг.  Ямар ч улс албан ёсоор тусгаар тогтнолтой байлаа ч эдийн засгаар биеэ дааж чадаагүй бол хүчирхэг Итгэлтийнхээ хүчгүй Дулмаа нь байсаар үлддэг. ХХ зууны БНМАУ бол НҮБ-ын гишүүн, албан ёсоор тусгаар тогтносон улс байсан ч гэсэн эдийн засаг нь Москвагаас хараат, түүнээ дагаад улс төрийн хувьд Зөвлөлтийн “Дулмаа” л явж ирсэн.

    Харин, одоо ардчиллыг нь ардчиллаар нь унагаж, ард түмнээр нь төрийг нураалгах нь орчин үеийн эзлэн түрэмгийлэл, дайн байлдааны шинж болсон үед бид хэрхэн ардчилал, тусгаар тогтнол хоёроо зэрэгцүүлэн хамгаалах вэ?

    Орчин үеийн Батлан хамгаалах салбарын гол зорилт нь нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлаас гадна иргэдийнхээ тархи толгойн “бүрэн бүтэн байдал”-ыг хамгаалах асуудал болж. Хуурмаг мэдээлэл, сэтгэл дэнслүүлсэн “пропаганда”-аар дамжуулан юу хүсснээ хийлгэж, улсыг нь самруулж болдог цаг ирснээс ийм зорилт урган гарчээ.

    Иймээс иргэдээ хуурмаг мэдээллийн дотолгооноос яаж хамгаалах вэ? Дайснууд нутгийг нь эзлэх, төрийн эрхийг нь булаан авахын оронд иргэдийнх тархи толгойг эзэмдэн авахыг эрхэмлэж байна. Ингэж чадвал тэд гэр орноо өөрсдөө нураачихаад, тусгаар тогтнолоо алтан царан дээр тавиад ирнэ, яг л Ильф-Петровын “Алтан тугал” дээр гардаг хэллэг шиг.

    Нийгмийн оюун санааг харийн түрэмгийллэс хамгаалах хамгийн амархан санагдавч явцгүй арга нь мэдээллийг төрөөс хянах. Гэхдээ, бүхий л мэдээллийг шүүлтүүрээр дамжуулан, өөрт ашиггүйг нь хаадаг дарангуйлагч дэглэмд л энэ арга бодитой. Нөгөө талаасаа ийм арга нь ард иргэдийг мэдээллийн дархлаатай болгодоггүй. Харин ч хэзээ нэгэн цагт эрх чөлөөгөө олохдоо хамгийн хууртамхай масс болсон байдаг. Сонин парадокс, тиймээ? Хууртахын хэрээр хүн улам хууртамтгай болдог нь ?

     Бодитой боловч амаргүй арга бол иргэдээ тунгаан бодох эргэцүүлэх чадвартай болгох. Хууртан хууртан байж тусдаг байгалийн дархлаа хамгийн найдвартай. Ингэлээ гээд хууртаж дуусахыг нь хүлээлтэй биш. Урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх хоёрыг зэрэгцүүлж явах байх.

    Хорвоогийн өргөсийг түүж барахгүй тул гутал өмс гэдэг шиг хуурамч мэдээллийг хэзээ ч хааж барахгүй тул хүн ардаа хууртахааргүй болгох. Мэдээллийн дархлаа бол тусгаар тогтнолын баталгаа. Эргэцүүлэх чадвартай ард түмнийг дотроос нь эзлэх боломжгүй. Гаднаас нь цэрэглэн довтолж эзэлдэг үзэгдэл Украйны дайнаар бараг дуусах байх. Тэгэхээр, улс орны батлан хамгаалах тогтолцооны цөм нь хүн ардынхаа тархи толгойд оршдог цаг ирсэн байна.

                                                                                                                                                                                                                                              14.12.2022