Сэцэн хан аймаг эрт дээр үеэс Монголынхоо төлөө гэсэн сэтгэлтэй олон алдартны өлгий нутаг. Тэдэн дотроос Халхын “хэцүү” То ван хэмээн алдаршсан түүхэн эрхмийн талаар бичмээр санагдлаа. Учир нь миний өвөө То вангийн захирч байсан Илдэн засгийн хошууны угшилтай хүн байсан бөгөөд миний эмээ надад энэ эрхэм хүмүүний талаар үлгэр шиг түүх домог ярьж өгдөг байсан юм.
То ван буюу Тогтохтөр 1797 онд Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошуунд төрж, 25 настайдаа эцгийн хэргэм зэргийг өвлөн авч хошууны ноён, 1859 онд Сэцэн хан аймгийн чуулганы даргаар томилогдож байжээ. То ван Чингис хааны удмын 27 дахь үеийн хүн юм.
То вангийн эх орон, ард олныхоо сайн сайхны төлөө хийсэн үйлс, шинэтгэлийн үйл ажиллагаа нь тухайн үедээ хичнээн дэвшилтэт хэдий ч Монголыг эрхшээж байсан Манжийн засаг, төрийн бодлогын эсрэг чиглэсэн агуулгатай учраас ямар ч дэмжлэг авч байгаагүй, харин ч шахалт хавчлагатай байнга тулгарч ирсэн байна. Социализмын он жилүүдэд манай үзэл баримтлал ангийн зарчимд тулгуурлах болсон тул То ванг феодал гаралтай язгууртан байсан гэж үзэн түүний үйл ажиллагааг төдийлөн нарийн судалж гаргаж байгаагүй бөгөөд гагцхүү 1990 оноос хойш түүний амьдралын түүх, ажил үйлсийг судалж эхэлсэн юм билээ. Өнөөдөр түүний ажил үйлсийг бүр Монгол судлалын бүрэлдэхүүн хэсэг болгон нарийн судалж байна.
То ван Илдэн засгийн хошууны төв болох Тамсагбулагийг суурин соёл иргэншлийн томоохон төв болгон хөгжүүлж сургууль, “Соёлыг бадруулагч” болон “Хамгийг хамгаалагч” сүм, хиймэл нуур, суваг шуудуу байгуулж, алт мөнгө, төмрийн дархан, мужаан, оёдолчин нарыг ажиллуулж, тариалан, гурилын тээрэм, арьс элдэх, цэмбэ нэхэх үйлдвэрлэлийг явуулж малынхаа тоо толгойг хэд дахин өсгөсөн гэдэг.
Оюуны салбарт туурвисан То вангийн бүтээлээс дурдвал 1853 онд туурвисан “Аж төрөх үйлийг заасан сургаал” зохиолыг нь одоогоор мэдэгдээд байгаа монголчуудын зохиосон эдийн засгийн ухааны анхны ном гэж үздэг юм билээ. То ван уйгуржин монгол үсгийн дүрэм зохиож өөрийн хошуунд байгуулсан “Хошуу танхим” нэртэй сургуульд сурах бичиг болгон хэрэглүүлж байжээ. Манжийн засаглалын дарамт шахалтыг То ван бага ч болов хөнгөрүүлэх арга зам эрэлхийлж өртөө улааны алба хаших, уран барилга, бурхан шүтээний зураг төсөл зохиож бүтээх, ном хэвлэх, ядуучуудад абшиг хишиг хүртээх зэргийг ашиглаж иржээ. Өнөөдөр ч хүртэл гадна, дотны зочид, гийчдийн анхаарлыг татсан Халхын голын эрэг дээр байдаг Жанрайсаг бурханыг бүтээх ажлаа То ван 1859 онд эхлүүлж 1864 онд дуусгасан байдаг.
Ингээд өөрийн сонсож байсан То вантай холбоотой хоёр домгийг сүүлд уншсан зүйлүүдээрээ баяжуулан өгүүлье.
Домог 1. Монгол Манжийн дарлалд байх хүнд хэцүү цаг үед Манжийн нэгэн түшмэл эзэн хаандаа ажил хэрэгч, ухаалаг түшмэл болж харагдах гэж ихэд хичээдэг байжээ. Уг түшмэл Монгол нутгийн Цагаан уулыг өөрийн эзэмшил газраа хэмээн өмчлөхөөр улайрч гэнэ. Үүнд эгдүүцсэн То ван ийн хэлжээ: “Энэ уул яг нэг үхрийн ширний хэмжээтэй. Үхрийн ширний хэмжээнээс илүү гарсныг нь та ав” гэжээ. Түшмэл “хичнээн том үхрийн шир байлаа ч бүхэл бүтэн уулнаас юу хороож чадах билээ, ийм тэнэг хүн яаж яваад вангийн зэрэгт хүрсэн юм бол хөөрхий, манай ихэс дээдэс ийм тэнэг монголчуудын юунаас нь тэгтлээ айн болгоожилдог байна, өнөөх айхтар эр зориг, цэцэн цэлмэг ухаан нь тэгээд энэ үү, би энэ уулыг гартаа оруулах нь тодорхой боллоо.